Wimar Jaeger

U hoort en ziet het overal: we vieren dit jaar 75 jaar vrijheid. Dat vieren, dames en heren is terecht, we mogen trots zijn op de vrijheid die we de afgelopen 75 jaar hebben mogen genieten. Het is goed om je te realiseren hoe vrij we zijn en daar de slingers voor op te hangen. Tegelijkertijd wil het Nederlands Dachau Comité aandacht vragen voor degenen die, die vrijheid bevochten, maar haar niet konden ervaren en minstens zo belangrijk, we willen aandacht vragen voor de vraag: hoe zorgen we dat we in de komende 75 jaar die vrijheid goed vasthouden?

Vrijheid in het DNA

Op 29 april 1945 werden de poorten geopend van het concentratiekamp Dachau. De Amerikaanse 42nd Rainbow Division, deel uitmakend van het 7th Army, beëindigden op die dag een periode van ruim 12 jaar politieke gevangenschap en onmacht met ontstellende gevolgen: 200.000 gevangenen en 41.566 doden. Een van de overlevenden was Carel Steensma, gepassioneerd vlieger, die vrijheid in zijn oer DNA droeg en een leven lang de positieve krachten van de internationale wereld stimuleerde, waaronder de bouw van het Nederlands Congrescentrum, nu het World Forum, waar de Dachau-lezing zou zijn uitgesproken, als de wereld niet in de corona-crisis terecht was gekomen.

In het licht van Carel Steensma

Met Carel Steensma in het hoofd is het niet onlogisch te denken dat vrijheid en het behoud daarvan niet alleen tot stand komt door systemen, bestuur en politiek, maar in de kern door, wat wij bij het NDC noemen, individuele moraliteit. Vrijheid is in de kern immers de mogelijkheid om je eigen keuzes te maken, maar brengt daarmee automatisch de verplichting met zich mee, de vrijheid van keuzes van de ander ook te respecteren.  En het is precies dat waar ook de jaarlijkse Dachaulezing zich op richt: de herinnering aan ideeën, overtuigingen en gedachten van slachtoffers en overlevenden van het concentratiekamp Dachau om te voorkomen dat onze vrijheid en menselijkheid niet opnieuw verloren gaat.

Individuele moraliteit

Met de Dachaulezing zet het Nederlands Dachau Comité jaarlijks een slachtoffer van het concentratiekamp Dachau in het licht en brengt die in relatie tot ons hedendaags denken over oorlog en vrede. Dat gedachtegoed rond oorlog en vrede gaat in deze tijd in de kern over de individuele moraliteit van mensen, die zich uit in menswaardig gedrag en een menswaardige benadering van anderen. Menswaardig handelen vraagt om innerlijke doorleving van moraliteit door ons allemaal. Het Nederlands Dachau Comité wil stimuleren dat mensen over hun individuele moraliteit nadenken.

Vijf ijkpunten voor “dat nooit weer”

Dit jaar is gekozen voor Carel Christiaan Steensma. Hij zette zijn gedachten en overtuigingen om in daden, in de volle overtuiging dat doen meer bijdraagt dan beloven. Steensma past niet alleen vanwege zijn gevangenschap en zijn bijdrage aan de oprichting van ons comité, maar juist door zijn organisatorische en fysieke nalatenschap, bij de vijf dragende ijkpunten van het Comité, die het best worden verbeeld door hun slachtoffers uit de Tweede Wereld oorlog:

• de kwetsbaarheid van vrijheid, zichtbaar in de slachtoffers van politiek geweld;
• de onuitwisbaarheid van oorlogsgeweld gesymboliseerd door de omgekomen militairen;
• de onrechtvaardigheid van discriminatie, verbeeld door zij die vermoord werden op grond van etniciteit en geaardheid;
• de willekeur van geweld met burgerslachtoffers als symbool;
• de universaliteit van geweld verbeeld door de oorlogsslachtoffers in Azië.

Vrijheid is kwetsbaar

Carel Steensma wist het: vrijheid lijkt voor velen misschien heel gewoon, maar is oh zo kwetsbaar. Daarom riep hij met de oprichting van ons comité altijd op om die kwetsbaarheid ook bij de jongere generaties onder de aandacht te blijven brengen. De tweede en derde oorlogsgeneratie is, wellicht door de familie ervaringen, doordrongen van de gevolgen van onvrijheid. De komende generaties hebben die referentie niet. Het is daarom van het grootste belang dat we vrijheid en de kwetsbaarheid daarvan in het lesprogramma van alle scholen brengen. Als er één belangrijk gebaar zou zijn om 75 jaar echt te vieren dan is dat, het vak “vrijheid” een belangrijke plaats te geven in het nieuwe onderwerp “burgerschap” binnen het vaste curriculum van middelbare scholen. Dus laten we die oproep aan de minister van onderwijs nog eens doen.

Dat mensen denken

Het Nederlands Dachau Comité probeert haar steentje bij te dragen door studiereizen en uitwisselingen te organiseren voor middelbare scholieren naar Dachau. Het schoolvak “vrijheid” en onze uitwisselingen gaan niet over wat mensen moeten denken maar te proberen in de kern uitsluitend duidelijk te maken dat mensen kunnen denken. Denken, dat vrij moet zijn om ingevuld te worden op de wijze die je zelf wil en de je dwingt verantwoordelijkheid te nemen om anderen vrij te laten in hun eigenwijze en eigen wijze van denken. Met andere woorden vrijheid op basis van het kinderlijk eenvoudige principe “ik ben vrij als jij het bent; jij bent vrij als ik het ben”.

Opkomen voor, opstaan tegen

In ons comité komt bij deze 75 jarige vrijheidsviering de prangende vraag over de toekomst van herdenkingscomités aan de orde. Wij vinden het belangrijk dat er wordt stil gestaan bij zovelen die in de oorlog op gruwelijke wijze van het leven werden beroofd. Wij vinden het belangrijk dat we ons realiseren dat naast het onmetelijke onrecht dat Joden, Roma en Sinti, homoseksuelen en vele anderen werd aangedaan, we blijven herdenken dat dat onmetelijke verdriet ook degenen trof, die tegen de beroving van vrijheid en tegen het grote onrecht opstonden, met daarbij soms de dood tot gevolg. Dachau was geen vernietigingskamp, omdat het niet gebouwd was om de onrechtvaardigheid van discriminatie op basis van etniciteit en geaardheid uit te voeren. In het concentratiekamp Dachau werden wel 206.206 mensen mishandeld en 41.566 mensen vernietigd, omdat zij opkwamen voor de kwetsbaarheid van vrijheid en opstonden tegen politiek geweld.

Geen geschiedenis maar wijsheid

De afschuw van de vernietiging mag niet los staan van de inspiratie die je kunt opdoen van degenen die, zoals Carel Steensma, tegen die vernietiging opstonden. Het is aan de toekomst om te zorgen dat, ook in zijn gedachtenis, die vernietiging, geen geschiedenis wordt, maar onderdeel is en blijft van ons denken om te zorgen dat “dat nooit weer” gebeurt. Dat we vast kunnen houden aan de vrijheid van en voor ieder mens. Dat betekent voor ons comité dat wij ons van een herdenkingscomité naar herinneringscomité ontwikkelen. De beste herdenking aan de slachtoffers van de Tweede Wereld Oorlog is immers om hun herinnering in de wijsheid van onze toekomst te steken. Zoals Nico Rost, kampgenoot van Carel Steensma, het ooit zei: “ de doden uit Dachau, zullen we later weer tot leven wekken. Zij moeten herleven, opdat de anderen die na hen komen, niet zullen sterven”.

Wordt de boodschap ontvangen?

In de huidige tijd moet je natuurlijk stil staan bij de vraag of de ontvanger van de boodschap wel door de zender wordt bereikt. U, ik en de velen die deze maanden herdenkings- en herinnerings-momenten hebben, zijn zich zonder twijfel bewust van de kwetsbaarheid van vrijheid. Wij vinden met elkaar dat de dagelijkse verhalen die de NOS dit jaar iedere dag weer op haar site zet om 75 jaar te onderstrepen, allemaal heel mooi. Maar komen de bijdragen van de NOS en georganiseerde herinneringsmomenten ook aan bij degenen die de NOS site niet lezen en niemand herdenken?  Lang niet iedereen zit in onze bewustzijnsbubbel. Voor het behoud van onze vrijheid is het echter van groot belang dat iedereen betrokken is. Vrijheid zonder “allemaal” is geen optie.

Iedereen bereiken

Toen ik mijn kinderen vertelde dat ik dit verhaal zou schrijven, zeiden ze “wat je zo belangrijk vindt moet je niet alleen voor eigen parochie preken. Juist de niet-parochianen moet je bereiken om ook hen te laten beseffen dat vrijheid vraagt om onderhoud”. Iedereen bereiken met het besef dat vrijheid kwetsbaar is, dat is essentieel en misschien moet dat wel op een onconventionele moderne manier gedaan worden. Zouden we bijvoorbeeld aan het einde van dit 75^ste vrijheidsjaar misschien, als we langs het World Forum lopen, een bericht op onze telefoon moeten krijgen?: “U mag denken wat u wil van dit bericht. 45 duizend gevangen in Dachau, die voor die vrijheid van uw gedachte vochten, kregen die kans niet. Zij stierven aan onvrijheid tussen 1933 en 1945.” En dat op, laat ik nou eens zeggen, ruim 225 duizend plaatsen, precies het aantal Nederlanders, dat als slachtoffer of als bestrijder van onvrijheid omkwam. Misschien een goed idee, in een tijd waarin social media zoveel onvrijheid bloot leggen.

Oog voor andersdenkenden

In de escalerende samenleving waarin wij nu leven kun je onmogelijk onvoldoende aandacht besteden aan het belang en de kwetsbaarheid van vrijheid. Die aandacht komt niet alleen van de overheid en herdenkingscomités, die aandacht moet komen van ons allemaal. U en ik zijn degenen die onze omgeving moeten wijzen op de schoonheid van vrijheid, maar ook op haar kwetsbaarheid. Dat doen we misschien wel het meest effectief door oog te hebben voor gedachten van andersdenkenden, die we niet gemakkelijk als “eigen” herkennen. Anders denken scherpt onze eigen gedachten immers en daarmee onze individuele moraliteit. Boellaard, de christen liberaal en Rost, de seculiere marxist, richtten in een tijd van de felle strijd tussen communisme en liberalisme, samen met Steensma het Nederlands Dachau Comité op. Zij wisten dat gebrek aan kennis over, gebrek aan acceptatie van en gebrek aan respect voor, een andere opvatting, leidt tot ontmenselijking. Onze opdracht is het, om net als deze oprichters niet alleen samen te reflecteren op de vrijheid, maar op zoek gaan naar anderen om te reflecteren op die vrijheid. Want dan doen we waar we de doden door herleven: “dat nooit weer”.

De handen ineen

Om dat vorm te geven hebben betrokkenen bij de verschillende organisaties rond Dachau, de Vriendenkring van Oud-Dachauers, de Stichting Nationaal Dachau Monument en het Nederlands Dachau Comté de handen ineen geslagen, om de wens van Carel Steensma en vele anderen namelijk dat “herinneren” geen geschiedenis wordt, nog steviger te kunnen vormgeven. Dit samengaan brengt de verantwoordelijkheid met zich mee om naast de onderlinge zorg voor de Dachau gemeenschap nog steviger in te zetten op educatie en waakzaamheid van de komende generaties, om ervoor te zorgen dat ieder mens zich bewust is en blijft van de kwetsbaarheid van vrijheid. Dat doen we uit naam van al degenen die uit eigen ervaring wisten “nooit meer Dachau”. Om dat goed te kunnen doen hebben wij ook úw steun nodig door inzet van uw waakzaamheid in uw eigen omgeving maar ook door ons financieel te ondersteunen. Daartoe zullen wij een beroep op u doen.

Felicitatie Dames en heren ik feliciteer u van harte met de 75^ste verjaardag van onze vrijheid en wens u die nog vele jaren toe.